Van verwijdering naar verbondenheid: EFT in de praktijk

In de dagelijkse praktijk van een relatietherapeut komen dit soort taferelen regelmatig voor. In dit artikel wil ik aan de hand van een casus beschrijven hoe een partnerrelatietherapie volgens de methode van emotionally focused therapy (EFT) eruit kan zien. EFT staat momenteel volop in de belangstelling. In een eerder nummer van dit tijdschrift werd op heldere wijze uitgebreid aandacht geschonken aan de verschillen en overeenkomsten tussen Emotion Focused Therapy en Emotionally Focused Therapy (Verheul, Baljon, Becking & Yap, 2010). Dit artikel dat voor u ligt beoogt alleen in te gaan op de door Susan Johnson (1996/2004) ontwikkelde vorm van EFT die zich in eerste instantie richtte op paren maar zich tegenwoordig ook doorontwikkelt voor gezinnen en individuele therapieën. Voor de leesbaarheid zal ik in dit artikel spreken van EFT en geen gebruik maken van de treffende onderscheiding van EFT-i en EFT-c uit het artikel van Verheul e.a. (2010).

In EFT komt de gehechtheidstheorie van Bowlby samen met een experiëntieel en systemisch perspectief (Johnson, 1996/2004; Johnson e.a., 2005; De Tempe, 2004; Wagenaar & De Queny, 2008; Deij, 2010). Bij EFT worden alle acties en reacties gezien
vanuit de hechtingsbehoeften van de partners. Sinds een aantal jaren grijpen, behalve
bij EFT, ook elders het hechtings- en het systemisch perspectief steeds meer in elkaar.
Leek van oorsprong de hechtingsrelatie lineair en dyadisch tussen kind en moeder/ verzorger, inmiddels wordt duidelijk dat een hechtingsrelatie wederkerig, circulair
is. Gehechtheid aan belangrijke anderen houdt niet op na de (jonge) kinderjaren
maar blijft een rol spelen gedurende het hele leven. Hechtingsbehoeften blijven bestaan en doen geenszins afbreuk aan zaken als autonomie, zelfstandigheid of zelfontplooiing. Een veilige hechtingsstijl en stevige verbondenheid met belangrijke anderen bevorderen dit juist (De Waal, 2002; 2004; Govaerts, 2007; Hillewaere, 2008; Van Lawick, 2008a). Het cliëntgerichte karakter van EFT laat zich zien in het sterke geloof in de kracht en mogelijkheden van de cliënten, het niet-centraal stellen van pathologie of ziekte en de ervaringsgerichte manier van werken. De interventies zijn erop gericht cliënten onontdekte of bedekte gevoelens te beleven en erkennen, en ze stimuleren verbondenheid en groei (Hillewaere & Sins, 2008; Snijder & Johnson, 2008).

De systemische component bestaat er uit dat de therapeut de negatieve interactie in plaats van het individuele gedrag van de partners als het probleem beschouwt. Systemisch werken gaat uit van circulariteit, eerder reactie op reactie in plaats van reactie op actie. Sommige reacties zullen teruggrijpen op (pijnlijke) gebeurtenissen van soms jaren eerder. Deze gebeurtenissen kunnen hebben plaatsgevonden in de huidige relaties waarvoor de cliënten hulp zoeken maar hebben niet zelden hun oorsprong in eerdere relaties. Met name bij trauma-overlevers zijn reacties uit het verleden dermate sterk dat ze het hier-en-nu vaak overschaduwen.

Liefde en emoties staan centraal in deze hoopgevende en bijna intieme manier van werken. Hoopgevend omdat de therapeut het stel laat kennismaken met het concept van een negatieve interactiecirkel en voorstelt deze neerwaartse spiraal te gaan bestrijden in plaats van elkaar. Dit staat vaak haaks op hun beleving, namelijk dat de terugkerende destructiviteit hun relatie is. Het uitgangspunt dat deze neerwaartse spiraal slechts een onderdeel is van de relatie geeft nieuwe verwachtingen en hoop op verbetering. Intiem omdat het een manier van werken is waarbij de therapeut heel dicht bij het echtpaar blijft, hun tempo volgt, hun ervaringen in de kamer met hen onder de loep neemt en onderzoekt, en met hen naar de betekenis en de gevolgen van deze ervaringen kijkt. Intake- of assessmentfase worden niet los gezien van de behandeling maar zijn er onderdeel van. Dit is vanzelfsprekend voor de cliëntgericht werkende therapeut maar zeker geen gebruikelijke gang van zaken in veel organisaties en/of bij andere werkvormen. Natuurlijk heeft de behandelaar evengoed wel de taak om een inschatting te maken van de haalbaarheid van partnerrelatietherapie en/of EFT voor dit stel de beste methode is. Er zijn weinig contra-indicaties: EFT is niet geïndiceerd bij actueel geweld (fysiek, seksueel of ernstig verbaal) of als er sprake is van een psychotische of een antisociale persoonlijkheidsstoornis. Ook bij ernstig middelengebruik lijkt EFT mij niet haalbaar. Bij geweld zal er eerst op een andere wijze moeten worden gewerkt, bijvoorbeeld via een model waarin beide partners leren zichzelf te kalmeren, waarbij de werksetting van de therapeut mede zal bepalen of dat bij hem- of haarzelf kan plaatsvinden. Mogelijk kan de therapeut zich in geval van verwijzing wel beschikbaar houden om de behandeling op een later tijdstip voort te zetten; de woede, de machteloosheid en de zucht naar verbinding en erkenning die vaak spelen in dergelijke relaties zijn goed bewerkbaar via EFT.

In de eerste gesprekken met Mieke en Rein kwam naar voren dat Rein gestopt
was met contact te zoeken met Mieke omdat Mieke – in zijn beleving – niet geïnteresseerd was in hem, te zeer bezet was met haar werk, en later met haar herstel.
Ook had hij het idee dat zijn antwoorden op Miekes vragen en veronderstellingen
toch niet voldeden; hij had zelden het idee het goede antwoord te geven. Dat maakte
hem onzeker en om fouten te voorkomen zei hij maar zo weinig mogelijk. Dit bleek
dan weer lastig voor Mieke: zij had behoefte aan contact, aan de bevestiging dat zij meetelde, dat zij het waard was voor hem om zijn gevoelens en gedachten met haar
te delen. Voor haar betekenden zijn stiltes dat hij geen belangstelling meer voor haar
had, voor hem waren haar vele vragen en opmerkingen telkens een bevestiging van
zijn falen. In de negatieve interactiecirkel is vaak een vast patroon te zien, het meest voorkomende patroon is achtervolgen en terugtrekken (pursue-withdraw). Ook deze  posities worden bij het stel geïntroduceerd en begrijpelijk gemaakt vanuit de behoefte aan verbinding: de achtervolger wil zo dolgraag contact, is zo bang niet belangrijk genoeg te zijn voor de ander dat zij (meestal de vrouw) hem vrijwel constant om bevestiging vraagt. De terugtrekker, meestal de man, is zo angstig te falen, denkt niet dat hij het goed genoeg zal doen en trekt zich terug, in de hoop met niets doen de schade te beperken. Deze twee strategieën reageren juist als water en vuur op elkaar: hoe meer hij zich terugtrekt des te meer zij achter hem aan zit: hij is immers niet beschikbaar en zij ontbeert het contact. En hoe meer zij contact zoekt, hoe meer hij verlamd raakt. Dit terugtrekken kan vele vormen aannemen: werken, sporten, een volkstuin, achter de computer, de tv aanzetten of weinig tot niet praten, geen reactie geven. Ook het achtervolgen kent meerdere vormen: vitten, vragen, babbelen, kritiek leveren, controle houden, stille verwijten. Een gemakkelijk misverstand over deze posities is dat je als (beginnend EFT-)therapeut misschien geneigd bent te kijken naar de uitingsvorm. Dan is de snauwer of de zaniker ‘dus’ de achtervolger. Dit is niet altijd het geval, de posities worden namelijk bepaald door het onderliggende gevoel. Tussen Mieke en Rein uitte hun patroon zich niet in felle ruzies maar in een kille verwijdering, een beleefde, ijzige sfeer maar evengoed een emotionele uitputtingsslag. Na een dergelijke confrontatie lieten beiden het overwaaien naar een soort wapenstilstand, allebei triest, eenzaam en uitgeput en de eigen wonden likkend. Helaas begon het dan, als ze een beetje bij waren gekomen weer van voren af aan. Ze noemen het ook geen ruzies, hebben er eigenlijk geen woord voor, wat er tussen hen gebeurt. Al vrij snel in de therapie werden zij het eens over ‘verwijdering’. Bij Rein en Mieke heeft het mij inderdaad even gekost om erachter te komen wie welke positie innam. Aangezien Rein veel mopperde, een soort gestage stroom van kritiek levert en hierover ook verhaalde over zijn relatie met zijn dochters en bijvoorbeeld op zijn werk, tuinde ik lustig in de eerder beschreven valkuil. Een voorbeeld van één van hun verwijderingen:

Mieke: ‘Hé, ben je thuis? Heb je lekker gewerkt? Ik ben net thuis en dacht, weet je, ik ga net als vroeger eens pannenkoeken bakken, net als toen de meiden klein waren. Roos heeft een vriendin uitgenodigd.’

Eerste fase

Zoals vaker bij EFT zoef je als therapeut in de eerste fase heen en weer tussen interactie, overtuigingen en emoties. In eerste instantie de secundaire emoties die veel validering nodig hebben maar zeker ook de primaire emoties hebben hun plek. Ze worden benoemd, herkend, als het ware aangeraakt om op een later tijdstip verder te worden onderzocht.

Rein en Mieke herkennen inmiddels veel van hun negatieve interactiecirkel en kunnen goed met elkaar delen hoe sterk en star hun overtuigingen zijn, zowel over zichzelf als over de ander. Het is hen pijnlijk duidelijk hoe weinig zij eigenlijk van
elkaar weten en van zichzelf aan de ander laten zien, maar er is ook opluchting omdat ze zich herkend en begrepen voelen. Ze doen allebei weliswaar hun best het beste voor de ander en de relatie te doen, maar ze pikken deze signalen niet op en het zo gewenste contact blijft uit.

Tijdens het derde gesprek met Mieke en Rein gebeurt er iets bijzonders. Rein is een begenadigd timmerman. Hij kan prachtige dingen maken en van decoraties voorzien maar draait ook zijn hand niet om voor een verbouwing op zolder. Hij doet dit graag en met passie. Het echtpaar betreedt wat narrig de kamer, er is sprake van een omzichtige spanning. Rein verzucht dat hij het idee heeft dat Mieke dingen die hij doet nauwelijks op prijs stelt. Mieke ontkent dit, nee hoor, had zij juist immers niet gisteren nog gezegd hoe mooi zij de pas geverfde dekenkist op hun dochters kamer vond? Zij waardeert juist veel aan hem, waaronder deze eigenschap: ‘wat zijn ogen zien maken zijn handen’, zoals Mieke het treffend neerzet. Het lijkt alleen soms wel of hij dit niet hoort, Mieke wijt dit aan zijn bescheidenheid. Rein schiet vol, ik richt de aandacht hierop en vraag hem wat er met hem gebeurt, waardoor hij zo wordt geraakt. Hij geeft aan dat het hem ontroert dat Mieke haar waardering zo duidelijk uitspreekt over deze hobby waaraan hij zoveel plezier beleeft. Hij wist niet dat zij zijn passie had opgemerkt in de jaren dat zij zo druk was met haar carrière en voelt zich hierdoor erg gezien. Zijn openlijke ontroering mist zijn uitwerking op Mieke niet en zij is op haar beurt geraakt door het feit dat hij haar waardering klaarblijkelijk zo op prijs stelt. Ook is zij verrast; hoe kón hij denken dat zij zijn liefdevolle vaardigheden op dit gebied niet zag? Ik vertraag dit moment met hen en verdiep het, licht het uit. Heightening, een interventie die de EFT-therapeut vaak toepast op dergelijke bijzondere momenten als er iets nieuws gebeurt. Het is de bedoeling dat dit nieuwe intenser beleefd wordt en zodoende meewerkt aan een verandering, hetzij interactioneel, hetzij intrapsychisch. Hier ging het om allebei: omdat er ruim aandacht was voor dat wat tussen hen gebeurde en voor hun wederzijdse ontroering, kon ik met Rein nog een stapje verder. Het was namelijk duidelijk dat er meer speelde dan de warmte van de erkenning, er leek een diepere laag onder te liggen. Dit is een andere veelvoorkomende interventie bij EFT, de empathic conjecture, het uitspreken van een vermoeden door de therapeut over mogelijk onderliggende emoties. De cliënt in kwestie is zich wel bewust van emoties maar de therapeut probeert hem of haar net een stapje verder te krijgen. In dit geval besprak ik met Rein dat ik meer emoties meende op te merken dan de ontroering alleen. Hij beaamde dit en vertelde dat complimenten, die Mieke inderdaad gemakkelijk geeft, voor hem bedreigend zijn. Hij was van huis uit gewend dat complimentjes een dubbele bodem, een sneer in zich hadden; het was nooit gemeend, eerder sarcastisch en ondermijnend. Dus telkens als hij een compliment ontving kwam dit bij hem pijnlijk aan en hij heeft zichzelf getraind de complimenten niet meer te ontvangen. Dit heeft zich voortgezet in zijn volwassen leven en ook in zijn huwelijk. Mieke zit met open mond naar hem te luisteren: dit is absoluut nieuw voor haar. Weer ontstaat er een cirkelgang tussen de twee, een positieve met andere interacties dan de gebruikelijke. Dit is niet altijd het geval, niet zelden komt het voor dat als één der partners iets van zichzelf laat zien of horen wat de ander niet wist, de therapeut actief zorg moet dragen voor een veilige interactie. De toehorende partner gelooft vaak niet zomaar wat de partner nu net zei, de achterliggende motieven en emoties worden nogal eens van tafel geblazen. In dat geval is het nodig reddingswerkzaamheden te verrichten door de ene partner te ondersteunen en te valideren in de nieuwe stap, de andere partner te erkennen in het ongeloof en de verbazing (en niet zelden woede) over de achtergrond die niet aansluit bij de eigen overtuiging.

In het zesde gesprek, nog steeds in fase één, vraagt Mieke zich af of Rein het haar kwalijk neemt dat zij zo lang zo hard heeft gewerkt, het huwelijk en de kinderen eigenlijk heeft verwaarloosd en nu met deze burn-out misschien wel de verdiende rekening gepresenteerd kreeg. Hun huwelijk is immers niet verlopen zoals ze hadden gedacht, Rein heeft toch vele jaren alleen voor de kinderen, het huishouden, en de laatste anderhalf jaar voor haar moeten zorgen. Het is een moeilijke vraag die haar duidelijk zwaar op de maag ligt, het antwoord zou immers wel eens negatief kunnen zijn. Rein neemt de tijd voor zijn antwoord, weegt zijn woorden zorgvuldig. ‘Ik neem het je niet kwalijk, ik geef je geen schuld. Maar ik heb het er wel zwaar mee gehad, moeilijk mee gehad. Het heeft mijn, ons leven beïnvloed en heeft nog steeds zijn weerslag, ook op de meiden. We hebben je zo enorm gemist, eerst door je werk en daarna door je ziekte. Ik durf er nog niet echt op te vertrouwen dat het nu echt voorbij is, en dat je niet weer vervalt in hard werken. Je hebt immers al zo vaak beloofd het kalmer aan te doen. En ik had het graag anders gehad.’ Tijdens zijn antwoord is duidelijk geworden hoezeer hij vecht tegen de opkomende emoties. Ik geef hem terug dat het eruit ziet of hij worstelt, alsof hij iets tegen wil houden (evocatieve reflectie), net dat stapje dat hij nodig heeft om het zelf ook te kunnen ervaren. Hij moet enorm huilen, Mieke staat op en gaat bij hem zitten. Samen huilen ze, houden elkaar vast, het is een ontroerend moment en maakt dat ik, niet voor het eerst, vind dat ik een bijzonder vak heb dat ik dit soort situaties zomaar mee mag maken. Als de emoties iets geluwd zijn, bespreken we wat voor hen meespeelde. Ze betreuren het allebei dat hun dochters het zo vaak zonder moeder moesten stellen, hoe hun huwelijk te lijden heeft gehad onder haar werk en de burn-out. Het is gezamenlijke rouw, verdriet zonder verwijten, verbindend en veilig. Later blijkt dat deze rouw die ze niet durfden te delen met elkaar uit angst de ander te kwetsen een belangrijke rol had in hun negatieve interactiecirkel.

Mieke en Rein zijn, zoals ik al zei, geen vechtend stel, ze maken niet snel iets bespreekbaar, lossen het liever zelf op. Dit veroorzaakt echter ook een verlies van
contact en verbinding. Op meerdere vlakken bleef dit zelf-doen langdurig doorspelen
en een terugkerende valkuil, maar telkens weer konden zij op enig moment deze
zitting er weer bij halen en de stap zetten elkaar te laten weten wat er speelde bij
één van de twee. De ander sparen of niet lastig vallen werd zo in het kader van de  negatieve interactiecirkel geplaatst die uiteindelijk zorgt voor verwijdering. Zoals telkens bij EFT worden gedrag en emoties gezien vanuit het hechtingsperspectief: vanuit de behoefte te voldoen aan de mogelijke wensen van de ander en zo de verbinding in stand te houden, wordt de ander ontzien. Echter, zoals vaker bij overlevingsstrategieën, schiet ook hier de bal vaak het doel voorbij en komt hij als een boemerang terug de relatie in.

Tweede fase

De tweede fase, die van de verbinding, breekt aan als de negatieve interactiecirkel voor de partners helder en klaar is. Ze accepteren hun patroon als een gegeven waarmee ze aan de slag moeten en kunnen. Voor beiden zijn alle lagen duidelijk, beiden hebben ook al ‘kennisgemaakt’ met de eigen en elkaars primaire emoties al zijn die nog niet uitgediept. Het begint als de ene partner eraan toe is om de eigen primaire emoties toe te gaan laten, te onderzoeken en te erkennen. Soms is hier de focus van de therapeut nodig ter aanmoediging en ondersteuning. Behalve het meest intrapsychische deel van EFT is het ook het meest kwetsbare en intieme deel. Meestal doorloopt eerst de terugtrekkende partner de eerste stap van de tweede fase (stap 5, zie figuur1), vrijwel gelijktijdig doorloopt de partner stap 6. De achtervolger zal zijn of haar kwetsbare primaire emoties niet op tafel durven leggen zolang niet zeker is dat de ander echt beschikbaar is. Mocht de pursuer op het moment van zelfontdekking en -onthulling dit niet aankunnen en venijnig, minachtend, ongelovig of woedend reageren dan moet de therapeut reddingswerk verrichten, zoals Johnson het treffend omschrijft ‘catching the bullet’. Het tempo van de cliënt nauwlettend volgend, helpt de therapeut de cliënt stapje voor stapje ‘af te dalen’ naar de lagere regionen, naar de meest kwetsbare emoties. Op het moment dat de eerste partner begint met het verwoorden en aanvaarden van de eigen primaire emoties, moet de andere partner bereid zijn dit ook te accepteren. Haast als vanzelf rollen daar dan nieuwe interactiepatronen uit voort. Immers, als het doordringt tot de toehorende partner dat haar man niet boos en controlerend is over het tijdstip dat zij thuiskomt vanuit irritatie en kritiek maar vanuit de oprechte angst dat hij voor haar niet belangrijk genoeg is, kleurt dit een dergelijke situatie volledig anders in. Zoals al gezegd gaat dit proces de ene keer (veel!) moeizamer dan de andere keer. Niet zelden lukt het een stel niet om dit thuis vol te houden en moet er in een aantal sessies weer terug worden gekeken naar de negatieve interactiecirkel; een herhaling van fase één dus. Fase twee is voltooid als beiden de primaire emoties van de ene partner hebben (h)erkend en aanvaard en als beiden dit enigszins in kunnen passen in hun oude patronen. Vervolgens is het de beurt van de ander en draaien de rollen om: de eerder toehorende partner gaat nu actief stap vijf starten en de ander stap zes. Dit loopt meestal soepeler dan de eerste keer omdat allebei al weten hoeveel verandering er mogelijk is en omdat de nu luisterende partner al volop betrokken en verbonden is.

Bij Mieke en Rein is het Rein die de eerste stap in de tweede fase zet. Hij begint te vertellen over hoe hij milder naar zichzelf is gaan kijken, hoe hij heeft gemerkt dat zijn gemopper minder nodig is naarmate hij minder bang werd het niet goed te doen. Dit heeft een keten van reacties gegeven die bijzonder positief zijn uitgevallen. Zijn dochters hebben het opgemerkt en bejegenen hem spontaner en vriendelijker, op zijn werk verloopt het contact met collega’s gemakkelijker. Hij straalt, is blij en hier ga ik met hem op door. We onderzoeken wat dit nieuwe hem brengt en hoe groot de tegenstelling is met eerder. Als we hier zijn beland, kan Rein, met aanmoediging, verder gaan. Hij voelt hoe radeloos hij kan zijn van angst, de angst om het niet goed genoeg te doen, niet goed genoeg te zijn. Dat hij altijd zal worden afgerekend op dat wat niet lukt en hoe hij zich hiertegen verweert door zich steeds verder in zichzelf terug te trekken en steeds minder met anderen te delen. Mieke luistert, is verwonderd en ontroerd. Ze laat het hem rustig onderzoeken en vertellen. Zoals wel vaker vindt deze interactie in eerste instantie plaats tussen mij als therapeut en de betreffende partner. Dit is vaak veiliger. Een goed passende interventie is vervolgens een enactment. De therapeut treft voorbereidingen om de partners met elkaar te laten praten in plaats van met hem of haar. Hoewel het bij dit stel niet nodig was om Rein bescherming (catching the bullet) te bieden, moest ik wel moeite doen om Rein zijn verhaal rechtstreeks aan Mieke te laten vertellen. Ik leid deze interventie in door mijn waarnemingen en interpretaties uit te spreken. Negen van de tien keer kijkt iemand die pijnlijke emoties heeft naar beneden, is in zichzelf gekeerd en ziet de buitenwereld niet direct reageren. Door weer te geven wat ik Mieke zie en hoor doen, erken ik haar belangrijke aanwezigheid en positie en herhaal Reins verhaal waarmee ik tegelijkertijd hem ook valideer. Ik heb naar hem geluisterd, heb het gehoord en erken zijn pijn door het in zowel zijn als mijn woorden nogmaals te zeggen. Ik kan hier opmerkingen doorheen verweven die het geheel uitvergroten. In dit deel van de therapie pas je als therapeut je stemhoogte en tempo aan: als het te snel en te hard is wordt eerder het linkerbrein met de cognitieve en analytische vermogens dan het rechterbrein met de intuïtieve vermogens aangesproken. En in dit stadium wil je als EFT’er geen gedachten en cognities maar emoties!

Als zowel Rein als Mieke ontvankelijk reageren, bereid ik met Rein voor hoe het zou zijn om dit rechtstreeks tegen Mieke te zeggen. Vaak zijn cliënten hierin in eerste instantie wat onwillig, het is immers ‘niet spontaan’. Het lukt echter altijd wel hen ervan te overtuigen dat met hun partner praten toch anders voelt dan met mij te praten – en vaak voelen zij dat zelf ook wel aan. Soms is er even iets lacherigs, ‘we gaan een stukje doen’ maar op het moment dat het gebeurt is er veel impact en kracht. Dit is vaak de aanzet naar één van de kernveranderingen in de therapie: er vindt op zo’n moment een verandering van de tweede orde plaats: niet alleen in gedrag maar ook in emoties verschuift er iets.

Natuurlijk komt het ook voor dat een partner dit niet wil doen, omdat hij of zij nog
niet durft. In dat geval is er weinig verloren, EFT draait in belangrijke mate om het
tempo van de cliënt en kennelijk is de tijd nog niet rijp. Als therapeut neem je dat dan
als focus: wat is er nog niet veilig genoeg, dit wordt geëxploreerd en het proces gaat gewoon door, tot de veiligheid in de relatie zodanig is toegenomen dat beide partners  hun kwetsbaarheden met elkaar durven te delen.

Derde fase

Dan is het tijd voor de derde fase, die van de bestendiging, die uit de laatste twee stappen bestaat. De rol van de therapeut neemt in deze laatste fase af, het is meer en meer aan de partners zelf. Zowel thuis als in de kamer nemen zij oude en nieuwe patronen door. Natuurlijk zullen er momenten zijn waarop de oude negatieve interactiecirkel het heft weer even in handen neemt, hun ervaring biedt hen echter de mogelijkheid elkaar te waarschuwen, er bijtijds uit te stappen of om er achteraf anders op terug te kunnen kijken. Het hoort erbij dat dit gebeurt, al schrikken de stellen er meestal van en zijn ze soms bang weer terug bij ‘af’ te zijn. Gekwetste primaire emoties kunnen nog wel geraakt worden of zelfs pijn doen maar zijn niet meer zo ontregelend en er is ruimte voor nieuwe dingen. Zo vertelde Mieke eens dat Rein haar kookkunst had geprezen na een etentje met goede vrienden en één van de vrienden had opgemerkt hoe leuk het toch was om complimenten te geven en te ontvangen van je partner. De blik die ze elkaar toen toewierpen was er één vol van saamhorigheid en warmte. Ook in deze periode kwamen ze eens wat giechelig binnen, en vertelden dat ze net op de fiets nogal de slappe lach hadden gehad. Ze waren tegen elkaar opgebotst, hadden aan elkaar gevraagd of het ging en toen had Rein mij nagedaan: ‘Wat gebeurt er nu met je, nu ik dat zo aan je vraag?’

Wat ik ook altijd mooi vind en een handig ijkpunt, is dat zaken die aan het begin van de behandeling erg moeizaam lagen terugverwezen zijn naar hun plek: praktische zaken die vlot kunnen worden afgehandeld. Logisch, bij de rondslingerende sokken of het tijdstip van het uitruimen van de afwasmachine gaat het alleen nog maar dáár over en niet meer over gezien of gehoord worden. Je kunt je er als partner dus gewoon aan ergeren, er je schouders over ophalen of het (zuchtend) zelf doen, maar het zegt niets meer over jouw betekenis voor de ander.

Evenals negatieve spiralen versterken positieve spiralen zichzelf ook en dat is natuurlijk waar het paar naar streeft. Waar vroeger de negativiteit en eenzaamheid, ondanks goede voornemens, leken op te duiken, wordt de relatie haast als vanzelf steviger.

Terugblik

Mieke en Rein hebben hun behandeling na bijna twee jaar en 23 gesprekken afgesloten. De frequentie van de sessies was in het begin hoog en de laatste maanden laag, de duur van de gesprekken lag tussen een uur en de vijf kwartier. Ik heb hen aan het begin, tussen het twaalfde en het dertiende gesprek en aan het einde gevraagd een verkorte DAS – dyadic adjustment scale (vertaling Wagenaar, 2007) – in te vullen, een zelfscorelijst over de beleving van de relatie. Een score van

Bij het afscheid krijg ik een grote bos nepbloemen in een uitbundige vaas die uitstekend past bij de andere nepbloemen in mijn kamer. Rein zegt als hij me voor de laatste keer de hand drukt dat hij soms nog verbaasd kan zijn over de verandering in de relatie.

‘Ik herkende de verwijdering niet, zoals ik nu bijna niet kan geloven hoeveel verbondenheid ik voel. En toch is en was het overal om me heen: eerst die verwijdering met Mieke en nu de constant aanwezige verbondenheid.’