Wat is een socratisch gesprek?

Een socratisch gesprek is uitstel van oordelen

In de snelheid van de dagelijkse omgang praten we vaak langs elkaar heen. Soms geeft dat niet, maar wel als we dénken elkaar begrepen te hebben (terwijl het niet zo is) en dan op basis van een onjuist beeld gaan handelen. Het socratisch gesprek leert rust inbouwen en helpt iedereen gebruik te maken van zijn eigen wijsheid die onder de oppervlakte sluimert.

Wat is een socratisch gesprek?

Een socratisch gesprek is een gemeenschappelijk denkgesprek waarin we onderzoeken wat we denken en waarom. Deelnemers leren goed te luisteren en eerst te vragen naar feiten in plaats van beweringen. Het socratisch gesprek is erop gericht de praktijk van samen werken en leven te verbeteren. Het is geen discussie waarin wij onze mening verdedigen, maar een gezamenlijk onderzoek waarin we met elkaar op zoek zijn naar ‘wat het geval is’ en onze woorden en ideeën scherpen aan die van anderen. Daardoor scheppen we tevens de mogelijkheid om een gemeenschappelijke visie te creëren.

Cruciaal daarin is de vaardigheid om eigen ideeën en oordelen uit te stellen en je open te stellen voor de denkkaders en de betekenissen van anderen. Hoe paradoxaal het ook klinkt: ‘je zult goed moeten kunnen luisteren om zelf goed te kunnen spreken.’

Gespreksregels die helpen dit te realiseren zijn bijvoorbeeld: géén aannames te hebben en het eigen oordeel uit te stellen, zélf te denken en je niet te baseren op wat je hebt gehoord/gelezen of op wat anderen denken, en oprecht nieuwsgierig te zijn naar wat je gesprekspartner te zeggen heeft.

De huidige verwarring in gesprekken is van alle tijden. De filosoof Socrates constateerde 400 jaar voor Christus al dat er een discrepantie was tussen wat mensen zeiden en wat ze werkelijk dachten. Hij zette mensen aan tot zich uitspreken en voor zichzelf denken op basis van feiten; tot afstand nemen van heersende meningen, van al te emotionele reacties en van vastgeroeste denkpatronen.
 De socratische gespreksmethodiek zoals wij die vandaag toepassen lijkt niet precies op de methode die Socrates toepaste, maar heeft wel hetzelfde vertrekpunt en hetzelfde doel: dat mensen elkaar écht verstaan en gezamenlijk op zoek gaan naar fundamentele principes achter hun handelen.

Vorm een gefundeerd oordeel

Uiteindelijk gaat het in een socratisch gesprek om oordeelsvorming, met de nadruk op ‘uiteindelijk’ (en niet meteen). Als we een gesprek voeren wisselen we vaak meningen uit, maar niet in een socratisch gesprek. Een mening is vrijwel altijd al een oordeel. Wat je vind is meestal gekleurd door de denkbeelden die je klakkeloos hebt overgenomen van autoriteiten, van familie, vrienden, je werkgever of andere referentiegroepen. Maar is dit wat je zelf denkt? ‘Nee’, zegt Socrates. Wat jij denkt, jouw wijsheid, kan zich alleen tonen  door reflectie op je eigen dagelijkse praktijk, op hoe je de dingen doet.

Ga altijd naar een concreet voorbeeld

Het socratisch gesprek cirkelt daarom altijd rondom een voorbeeld uit de dagelijkse praktijk waarbij we ons handelen onderzoeken en daarvan ons oordeel afleiden. De socratische benadering van gesprekken betekent dan ook dat iemand die een uitspraak doet, bijvoorbeeld: ‘Ik vind het oncollegiaal als een van de teamleden beter wil presteren dan de anderen’, gevraagd wordt een voorbeeld uit zijn of haar eigen praktijk te geven waarmee deze uitspraak geïllustreerd wordt: ‘Kun je een voorbeeldervaring noemen waarin dat bleek?’ Tot het voorbeeld duidelijk is en de betrokkenen zich kunnen verplaatsen in wat er in deze situatie is gebeurd, wordt iedereen gevraagd om zijn oordeel uit te stellen; om bestaande denkbeelden, empathieën en denkpatronen even volledig achter zich te laten en als een onbeschreven blad het gesprek in gaan; alleen vragen te stellen uit pure nieuwsgierigheid. Zo ga je met elkaar onderzoeken hoe het nu werkelijk zit: ‘Is het oncollegiaal om je collega’s te overtroeven of niet? Of alleen soms? Of gaat het hier misschien om iets anders dat oncollegiaal is?’

Een gesprek met regels en structuur

De hedendaagse methodiek van het socratisch gesprek is sinds Socrates in de loop van duizenden jaren verder ontwikkeld. In de 18de eeuw door de Duitse filosoof Kant (1724-1804) en begin 20ste eeuw door de Duitse pedagoog, filosoof en politicus Leonard Nelson (1882-1927), geholpen door Gustav Heckmann. Kant heeft de filosofische methode beschreven die in een socratisch gesprek wordt gebruikt. Maar het was niet voordat Nelson en Heckmann een gespreksstructuur en gespreksregels ontwikkelden, dat het socratisch gesprek als leidraad voor denkgesprekken in groepsverband kon worden gebruikt. Zij hebben een gespreksvorm ontwikkeld die tot op de dag van vandaag wordt toegepast. De afgelopen twintig jaar is de methode vooral in Nederland verder ontwikkeld door Jos Kessels en Erik Boers die er meerdere boeken over schreven.

De vrije ruimte

Er is ruimte nodig om te onderzoeken wat de denkpatronen zijn en wat de onderliggende waarden. In vrijwel alle gesprekken die wij dagelijks voeren bewegen wij ons echter –al dan niet bewust- binnen de beperkte ruimte van de denkkaders die ingegeven zijn door onze opvoeding, scholing, gezaghebbende meningen, onze ingesleten gewoonten en denkpatronen. In tegenstelling daartoe vindt het socratisch gesprek plaats binnen de vrije ruimte. Met vrije ruimte wordt een gecreëerde ‘gespreksruimte’ bedoeld waarin alle bestaande kaders zo veel mogelijk naar de achtergrond verplaatst worden. Het onderzoek dient derhalve louter met behulp van het eigen denken te gebeuren, zonder dat waar dan ook autoriteit aan ontleend wordt. Voor vrije ruimte is een zekere belangeloosheid vereist, een onbevangenheid en mentale vrijheid die voortkomen uit niet gebonden zijn aan specifieke verplichtingen.

Wat is een goed begin

Kun je jezelf begrijpen?

Waar zijn geen woorden voor?

Kun je een dilemma oplossen?

Waarvoor heb je theorie nodig?

Kun je vertellen wat er gebeurd is?

Waarvoor heb je een definitie nodig?

Wat kun je niet onder woorden brengen?

Wat kun je zeggen zonder woorden?

Kun je nadenken over de toekomst?

Kun je tegen jezelf liegen?

Kun je zeggen wat je doet?

Wanneer hoef je geen antwoord te geven?

Kun je een gedachte onder woorden brengen?

Heb jij een blinde vlek?

Wat is moeilijk te geloven?

Waarom geloof je iets?

Wanneer moet je iets opruimen?

Wat kun je bezitten?

Wanneer weet je iets?

Hoe weet je dat er iets achter zit?

Waarom wil je iets verklaren?

Wanneer heb je iets verklaard?

Welke vraag mag je niet stellen?

Hoe vind je de oorzaak van een probleem?

Kun je zeggen wat je hoort?

Wat maakt dat je iets zegt?

Wie hoef je niet serieus te nemen?

Wanneer is het genoeg?

Is het goed om congruent te zijn?

Wat is een eenvoudige vraag?

Kun je zeggen wat je bedoelt?

Heb je recht op je eigen waarheid?

Wat moet je achter je laten?

Wat hoef je niet te weten?

Wanneer is iets je eigen schuld?

Kun je expres een fout maken?

Kun je beslissen dat je klaar bent?

Wat kun je een ander leren?

Wat zijn de grenzen van tolerantie?

Wanneer moet je ophouden met helpen?

Waar moet je voor staan?

Kun je het verleden veranderen?

Moet je onzin tolereren?

Wanneer moet je wachten?

Kun je de betekenis van een woord veranderen?

Wat voegen woorden toe?

Maakt het uit hoe iets heet?

Wanneer moet je afscheid nemen?

Bestaan er toevallige gebeurtenissen?

Hoever moet samenwerking gaan?

Wat is een onfatsoenlijke vraag?

Wanneer moet je zwijgen?